دستاورد سفر گران‌قیمت شاه سعودی به آنتالیا چیست
اگرچه هدف سفر شاه سعودی به ترکیه، شرکت در نشست گروه ۲۰ اعلام شده اما تبادل نظر درباره روابط ریاض – آنکارا و پرونده‌های منطقه‌ای از دیگر اهداف این سفر است و البته آنچه عربستان سعودی را به تکاپو برای نزدیکی بیش از پیش به ترکیه واداشته، افولی است که در روابط ریاض – واشنگتن مشاهده می‌شود.
همانند سفر تابستان گذشته پادشاه سعودی به فرانسه، این سفر ۱۸ روزه ملک
سلمان نیز با صرف هزینه های کلان برای سعودی ها همراه بود، مثلا برای رزو
هتل مجلل «مردان پلاس» در آنتالیا که مجلل ترین هتل در منطقه مدیترانه به
شمار می رود، ۱۸ میلیون دلار پرداخت شده است.
در مدت اقامت ملک سلمان و هیات همراهش که تعداد آنها به یک هزار نفر می
رسد، هتل «مردان پلاس» از پذیرش مسافران دیگر امتناع می کند و با وجود که
۶۴۶ اتاق موجود در این هتل، پادشاه سعودی و شاهزاده «طلال» در ویلاهای ویژه
این هتل اقامت می کنند.
همچنین ۶۵ خودروی مرسدس بنز نقل و انتقال پادشاه سعودی و هیات همراهش را برعهده خواهند داشت.
هتل «مردان پلاس»
نشست گروه جی ۲۰ در ترکیه
گروه جی ۲۰ که در سال ۱۹۹۹ میلادی تاسیس شد، گروهی متشکل از وزرای اقتصاد و
دارایی و مسئولان بانک های مرکزی ۲۰ اقتصاد مطرح و بزرگ دنیا است که در
مجموع ۸۵ درصد اقتصاد جهان را در اختیار دارند.
آمریکا، اتحادیه اروپا، فرانسه، انگلیس، آلمان، ایتالیا، چین، ژاپن، روسیه، عربستان سعودی، اندونزی، استرالیا، ترکیه، برزیل، آرژانتین، کانادا، هند، کره جنوبی، آفریقای جنوبی و مکزیک کشورهای عضو گروه جی ۲۰ هستند که روز یک شنبه در ترکیه آغاز به کار کرد.
هدف از تاسیس این گروه مشارکت دادن قدرت های اقتصادی نوظهور در مباحثات مربوط به اقتصاد جهانی عنوان شده و ترکیه برای اولین بار در نوامبر ۲۰۱۴ موفق شد، ریاست گروه جی ۲۰ را به دست آورد.
کشورهای عضو گروه جی ۲۰ در حالی بر ۸۰ درصد اقتصاد جهان تسلط دارند که کنترل ۹۰ درصد بازار تسلیحات جهان نیز در اختیار اعضای این گروه است و اغلب همان کشورهای ثروتمندی هستند که مرزهای خود را به روی هزاران آواره سوری و فلسطینی و لبنانی و لیبیایی بسته و آنها را در دریای مدیترانه به کام مرگ فرستادند.
نشست گروه جی ۲۰ در ترکیه
روابط آنکارا – ریاض در گذر تاریخ
اگرچه ریاض هدف سفر ملک سلمان به ترکیه را مشارکت در نشست گروه جی ۲۰ اعلام
کرده، اما در این تردید نیست که پادشاه عربستان در این سفر اهداف دیگری هم
دنبال می کند که مهمترین آن دیدار و بحث و تبادل نظر با «رجب طیب
اردوغان»، رئیس جمهوری ترکیه درباره پرونده های مهم منطقه ای مانند بحران
سوریه، بحران یمن، مصر، ایران پس از توافق هسته ای است.
اما درباره تاریخچه روابط ریاض – آنکارا باید گفت که در قرن ۲۰ روابط چندانی بین جمهوری تازه تاسیس ترکیه و کشور نوبنیاد عربستان سعودی وجود نداشت، به طوری که ملک فیصل در سال ۱۹۹۶ میلادی جزو معدود رهبران سعودی بود که از ترکیه آن هم برای شرکت در یک نشست بین المللی دیدار کرد.
همچنین ترکیه تمایلی به درگیر کردن خود در خاورمیانه نداشت و اولویت این
کشور، نزدیکی به اروپا و آمریکا به ویژه طی دوره جنگ سرد بود.
ترقی اقتصادی و ثبات نسبی سیاسی ترکیه در دوره «تورگت اوزال» و به تبع آن
یافتن مقصدی برای کالاهای ترک و نیاز به تامین انرژی موجب شد، ترکیه روی به
کشورهای عربی به خصوص عربستان سعودی بیاورد.
در این راستا اوزال در سال ۱۹۸۵ میلادی و یک سال بعد از سفر دیپلماتیک ولی عهد وقت سعودی «عبد الله بن عبد العزیز» به آنکارا، به ریاض سفر کرد. دومین نقطه عطف روابط ترکیه و عربستان به مشارکت ترکیه در جنگ اول خلیج فارس باز می گردد.
عبد الله بن عبد العزیز
سردی روابط بین دو کشور پس از جنگ سرد و تا زمان روی کار آمدن حزب اسلامگرای «عدالت و توسعه» به رهبری اردوغان و تغییر سیاست خارجی ترکیه به ویژه توجه به منطقه و کشورهای آن از جمله عربستان ادامه داشت.
دید و بازدیدهای دو جانبه پادشاه وقت عربستان از آنکارا و گل و اردوغان از ریاض در سال های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ نشان می داد، روابط دو کشور شکل جدی تری به خود گرفته است.
انقلاب های عربی و بحران های منطقه ای از جمله بحران سوریه و وجود منافع مشترک در این بحران، نقش مهمی را در نزدیکی آنکارا و ریاض ایفا کرد. افزون بر آن ملک سلمان و اردوغان روابط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. سلمان در زمان تصدی وزارت دفاع عربستان نقش مهمی در گسترش و تقویت روابط نظامی و دفاعی دو جانبه به ویژه طی سفرش به آنکارا در آگوست ۲۰۱۳ میلادی ایفا کرد و طی این سفر از تمایل کشورش برای توسعه و تعمیق روابط دو جانبه سخن گفت و تاکید کرد که آنکارا و ریاض در بسیاری از پرونده های منطقه ای دارای دیدگاه ها و مواضع مشترکی هستند.
همانند شاه سلمان، شاهزاده «محمد بن نایف»، ولی عهد عربستان نیز روابط گسترده ای با مسئولان ترکیه دارد که در مجموع این روابط در کنار اشتراک منافع موجب نزدیک تر شدن دو کشور به یکدیگر شده است.
عوامل همگرایی و واگرایی بین دو طرف و تاثیرات منطقه ای آن
با توجه به آنچه گفته شد، دو کشور دارای روابط چند بُعدی با بسترهای فراوان
برای همکاری و همگرایی و تقابل و واگرایی منطقه ای هستند که اطلاع از آنها
کمک بسیاری به درک اهداف سفر پادشاه سعودی به ترکیه و بازتاب های منطقه ای
آن خواهد کرد.
۱) سوریه
از زمان آغاز بحران سوریه در مارس ۲۰۱۱ میلادی، این کشور به محور اصلی
همکاری های دو کشور در منطقه تبدیل شد. اختلافات تاریخی ترکیه و سوریه بر
سر تعیین سرنوشت استان هاتای و اتهام دمشق به حمایت از کردهای ترکیه،
مهمترین مولفه های آنکارا برای نزدیکی به ریاض در محور ضد سوری بود.
اتحاد استراتژیک دمشق – تهران و حضور هر دو آنها در محور مقاومت مولفه
های ریاض برای نزدیک شدن به آنکارا در محور ضد سوری و اقدام جهت براندازی
نظام در سوریه بود.
بنابراین سوریه اصلی ترین پرونده مورد بحث بین سلمان و اردوغان است، به
ویژه آنکه معادلات حاکم بر سوریه چندان به سود ترکیه و عربستان نیست، در
چنین شرایطی ضروری است، آنکارا و ریاض در پرونده سوریه هماهنگ تر عمل کنند.
بازتاب همگرایی آنکارا و ریاض در پرونده سوریه می تواند، پیامدهای زیر را به دنبال داشته باشد:
- مطرح شدن مجدد گزینه نظامی
اقدام آمریکا به اعزام ۵۰ نفر از نیروهای ویژه اش به سوریه و ادامه پیروزی
های ارتش سوریه در جبهه های مختلف عملیاتی از جمله جبهه عملیاتی شمال، بار
دیگر احتمال استفاده از گزینه نظامی در سوریه توسط محور ضد سوری را افزایش
داده است، به ویژه اگر برخی کشورهای منطقه درصدد ماجراجویی تازه ای علیه
سوریه باشند. احتمال استفاده از این گزینه اگرچه در حال حاضر اندک است، اما
لازم است، روی آن تامل صورت گیرد.
- تقویت نظامی – اطلاعاتی تروریست ها
با توجه به معادلات حاکم بر میدان سوریه طبیعی است، عربستان و ترکیه تنها
به سیاست استمرار حمایت نظامی و اطلاعاتی از تروریست ها اکتفا نکنند، بلکه
بر میزان و نوع این کمک ها بیفزایند.
- تشکیل ئتلاف های جدید میان تروریست ها
تلاش برای تشکیل یک ائتلاف جدید میان تروریست ها برای مقابله با روسیه،
سوریه، حزب الله و ایران گزینه ای محتمل و مطرح است. حضور طرفی قدرتمند
مانند روسیه در میدان سوریه و وارد آوردن ضربات جدی و سنگین به گروه های
تروریستی، می تواند مبنای تشکیل ائتلاف تاکتیکی جدیدی میان گروه های
تروریستی در سوریه مانند «ائتلاف جیش الفتح» باشد.
با ابن حال باید توجه داشت، بحران سوریه به همان اندازه که می تواند،
زمینه نزدیکی ترکیه و عربستان را فراهم آورد، به همان ترتیب هم می تواند،
این دو کشور را رو در روی یکدیگر قرار دهد.
عربستان و هم ترکیه، هریک منافع خود را در پرونده سوریه جستجو می کنند و
هیچ طرفی حاضر نیست، از منافع خود به خاطر دیگری چشم پوشی کند و در این
راستا هر یک از طرف ها، دیگری را مانعی برسر تحقق اهداف و منافع خود ببیند،
از پیش رو برخواهد داشت.
مهمترین عوامل واگرایی ترکیه و عربستان در پرونده سوریه را می توان در موارد زیر ملاحظه کرد:
- جماعت «اخوان المسلمین»، اخوانی ها همچنان مهمترین و بزرگترین مانع در
مسیر همگرایی عربستان و ترکی به شمار می آیند و بازتاب آن در سوریه به صورت
اختلاف موضع ترکیه و عربستان در حمایت از گروه های مسلح وابسته به این
جماعت و حضور احتمالی آنها در عرصه سیاسی و حکومتی آتی سوریه بروز خواهد
کرد.
درحالی که ترکیه مهمترین و بزرگترین حامی اخوان المسلمین نه تنها در سوریه بلکه در سراسر منطقه و جهان شمرده می شود، عربستان سعودی این جماعت را خطری برای خود تلقی می کند.
- نگرش های اعتقادی
نگرش های اعتقادی از دیگر چالش های و موانع همگرایی عربستان و ترکیه در
پرونده سوریه به شمار می آید. اگرچه هر دو کشور سنی مذهب هستند، اما نگاه
ترکیه به مذهب میانه روتر از سعودی هاست که دارای گرایش های سنتی و افراط
گرا هستند.
این اختلاف می تواند، بر حمایت این دو کشور از گروه های تروریستی و در
آینده بر ساختار دولت در سوریه تاثیر بگذارد و حتی آنها را رو در روی
یکدیگر قرار دهد.
نمود کنونی چنین اختلاف دیدگاهی در پرونده سوریه، در خصوص گروه های موسوم به گروه های مسلح میانه رو قابل ملاحظه است که عربستان سعودی وجود آنها را رد می کند، در حالی که مورد حمایت ترکیه و آمریکا هستند.
۲- عراق
پرونده عراق از دیگر موضوعات مورد بحث در دیدارهای مقامات سعودی با همتایان
ترک است. براندازی حکومت شیعی عراق و روی کار آمدن دولت سنی و مقابله با
تشکیل هلال شیعی مورد ادعای ترکیه و عربستان در منطقه از جمله مولفه هایی
است که آنکارا و ریاض را در پرونده عراق به هم نزدیک می کند.
اما همانند پرونده سوریه، در پرونده عراق نیز اختلاف مواضع و دیدگاه هایی بین عربستان و ترکیه وجود دارد که آنها را از همکاری کامل در این پرونده باز می دارد، از جمله اینکه نگاه آنکارا به آینده عراق نگاهی منعطف تر از ریاض است.
همچنین موضوعاتی مانند کُردها که برای ترکیه از اهمیت بسیاری برخوردار است، برای عربستان حائز چنین اهمیتی نیست. به همین ترتیب قضیه انرژی، آن قدر که تامین انرژی از عراق و منطقه کردستان مورد توجه ترکیه است، نمی تواند، مورد توجه عربستان سعودی باشد که خود بزرگترین تولید کننده نفت در جهان است.
بنابراین در پرونده عراق، اگرچه ترکیه و عربستان خواهان تضعیف دولت مرکزی و تقویت سنی های این کشور هستند، اما شواهدی مبنی بر افزایش تقارب در این پرونده و همسویی نظامی میان این دو برای قدرت نمایی در عراق دیده نمی شود، به همین دلیل انتظار می رود، این همگرایی به شکل سابق ادامه یابد.
۳- یمن
یکی دیگر از موضوعات مورد بحث، در چارچوب سفر پادشاه عربستان به ترکیه
پرونده یمن و کمک نظامی ترکیه به عربستان در این پرونده است که آنکارا در
آن جانب طرف سعودی را گرفته و هم اکنون سعودی ها به شدت نیازمند نیروی
نظامی کار آزموده برای ادامه حضور نظامی خویش در یمن هستند. اگرچه پیش بینی
حضور نظامی ترکیه در یمن دور انتظار است، اما عربستان می تواند، از خدمات
مستشاری ترک ها بهره ببرد.
آنچه احتمال کمک نظامی ترکیه به عربستان در پرونده یمن را تقویت می کند، موفقیت نیروهای یمنی از جمله جنبش انصار الله در مقابله با تجاوز نظامی عربستان و سیطره بر مناطق گسترده ای از کشور یمن، از جمله تنگه راهبردی «باب المندب» در جنوب این کشور و تصرف مناطقی در جنوب عربستان است که ترکیه و عربستان آن را خطری برای منافع راهبردی خود در منطقه می دانند.
۴- مصر
از حوادث ۳۰ ژوئن ۲۰۱۳ میلادی و سرنگونی «محمد مرسی»، رئیس جمهوری اخوانی
مصر و ممنوع از فعالیت شدن جماعت اخوان المسلمین این کشور و به زندان
افتادن بسیاری از رهبران و اعضای جماعت که با صدور حکم اعدام برای شماری از
آنها همراه بود، روابط ترکیه و عربستان به شدت به سردی گرایید.
از زمان به قدرت رسیدن سلمان عبد العزیز به جای ملک عبد الله تلاش هایی برای خارج کردن این روابط از بحران انجام شده است، به ویژه آنکه ریاض و آنکارا از اهمیت مصر برای ایران آگاه هستند.
به همین دلیل عربستان سعودی تلاش دارد، ترکیه و مصر را جذب و آنها را در کنار خود جهت مقابله با ایران داشته باشد، در این چارچوب ریاض تلاش خود برای حل اختلافات آنکارا – قاهره و نزدیک کردن آنها به یکدیگر را ادامه خواهد داد و در این پروسه ملک سلمان و شاهزاده محمد بن نایف از نفوذ خود در دولتمردان ترک استفاده خواهند کرد، حتی اگر مجبور به دادن امتیاز به آنکارا در پرونده مصر شوند.
در مقابل درک آنکارا از جایگاه عربستان بین کشورهای عربی و بازتاب نزدیکی آنکارا و ریاض بر جناح بندی های منطقه ای از جمله تلاش امارات ضد اخوانی جهت نزدیک شدن به قاهره و نفوذ در مصر، همچنین مقابله با نفوذ ایران در مصر، موجب می شود، آنکارا تعامل محتاطانه تری با ریاض در پرونده مصر داشته باشد.
از آنجا که مصر هم اکنون در اولویت سیاست خارجی هیچ یک از این دو کشور نیست، بنابراین شاهد نادیده گرفتن اختلاف مواضع در قبال مصر از سوی ترکیه و عربستان باشیم.
۵- ایران
ایران پس از توافق هسته ای و مقابله با نفوذ آن در منطقه و قدرت یافتن بیش
از پیش آن، بدون شک از دیگر موضوعات مورد بحث پادشاه عربستان سعودی و رئیس
جمهوری ترکیه است.
در بیان جایگاه ایران در سیاست خارجی ترکیه و عربستان سعودی کافی است، به
خبر انتشار یافته در پایگاه صهیونیستی «دبکا» اشاره شود که در ۴ آبان ماه
نوشت: «عربستان سعودی از مبارزه انتخاباتی حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه در
انتخابات یکم نوامبر (۱۰ آبان ماه) با پرداخت ۱۷ میلیارد دلار حمایت می
کند».
این خبر گویای بسیاری از حقایق است، عربستان ناچار است، در شرایط کنونی و برای ایجاد یک موازنه منطقه ای علیه ایران به ترکیه نزدیک شود،به شرط آنکه اردوغان و حزبش همچنان قدرت را در این کشور در دست داشته باشد تا تغییر چشم گیری در سیاست خارجی ترکیه در منطقه ایجاد نشود.
لذا نزدیک شدن به ترکیه برای عربستان جهت مقابله با ایران که هم اکنون رهبری محور مقاومت در منطقه را در دست دارد و نه تنها بر معادلات منطقه ای تاثیر می گذارد، بلکه آنها را به سود خود تغییر داده، حائز اهمیت بسیاری است.
آنچه عربستان سعودی را به تکاپو برای نزدیکی بیش از پیش به ترکیه واداشته، افولی است که در روابط ریاض – واشنگتن مشاهده می شود. به اعتقاد سعودی ها، ریاض جایگاه سال های گذشته در سیاست خارجی کاخ سفید را احراز نمی کند و دلیل این ادعا از سوی آنها توافق هسته ای با ایران بدون توجه به مواضع عربستان در این پرونده است.
در مقابل، ادامه ناکامی ترکیه در پیوستن به اتحادیه اروپا، آنکارا را وادار می کند، جایگاه منطقه ای خود را حفظ و آن را تقویت کند و همین موجب می شود، آنکارا وارد عرصه رقابت با تهران شود، رقابتی که پیروزی در آن نیازمند یارگیری سنجیده منطقه ای توسط ترکیه است تا نگرانی این کشور از و نفوذ بیش از پیش ایران به ویژه در پرونده های سوریه و عراق را از بین ببرد.
حمایت ترکیه از عربستان در تجاوز نظامی سعودی ها به یمن به نوعی بیانگر یارگیری منطقه ای آنکارا و رساندن این پیام به طرف های منطقه ای بود که ترکیه خواهان تشکیل ائتلاف منطقه ای قدرتمندی جهت مقابله با ایران است.
این ملاحظات اگرچه مشوق آنکارا در نزدیک شدن به ریاض است، اما آینده
روابط دو کشور همچنان مبهم است، چون موانع پیش روی این همگرایی بیش از مشوق
ها و انگیزه هاست، از جمله اینکه:
- روابط ایران و ترکیه تحت تاثیر پویایی، افت و خیز و جریانات مختص به خود
است و در این میان عربستان سعودی تنها یکی از عوامل تعیین کننده است.
- ایران پتانسیل بیشتری برای همکاری با ترکیه دارد و سیاست منطقه ای که مبتنی بر میانه روی باشد و به ترکیه آرامش خیال را بدهد، این پتانسیل را دو چندان و آن را از بالقوه به بالفعل تبدیل خواهد کرد.
- آنکارا به خوبی از نقش و قدرت منطقه ای ایران آگاه است و به خوبی می داند، رقابت منطقه ای این کشور با ایران باید چه حد و مرز و چارچوبی داشته باشد، این موجب می شود، آنکارا هیچ گاه رقابت را به رویارویی و تقابل با ایران تبدیل نکند، نمود این ملاحظات سیاسی ترک ها در بحران سوریه قابل ملاحظه است، به گونه ای که با وجود اختلاف موضع تهران و آنکارا برسر دمشق و بحران سوریه، اما این اختلاف هیچ گاه به تقابل آنکارا و تهران تبدیل نشده است.
- نگاه ترکیه به ایران هسته ای با نگاه عربستان به این پرونده تفاوت بسیار دارد، آنکارا بر این باور است که منافع و عواید ترکیه از ایران هسته ای چنان گسترده و قابل توجه است که آنکارا در هر شرایطی باید روابط خود با ایران را حفظ کند.
- رقابت ترکیه و عربستان برای به دست گرفتن رهبری جهان اسلام از جمله عواملی است که همگرایی این دو کشور در قبال ایران را با مانع مواجه می کند.
- اختلاف ساختار حکومتی و نظام های حاکم بر دو کشور و دیدگاه آنها نسبت به مقولاتی مانند دین و مذهب، آزادی و دموکراسی، برابری زن و مرد و غیره، مانع نزدیکی بیش از پیش آنکارا و ریاض به هم می شود، در حالی که ترکیه از این حیث احساس نزدیکی بسیاری با ایران می کند.
عوامل فوق الذکر، در کنار عوامل دیگری که از حوصله این مطلب خارج است، موجب می شود تا ترکیه سیاست محتاط تر و منطقی تری نسبت به عربستان سعودی در قبال ایران اتخاذ کند و رابطه با تهران را تنها به خاطر مقوله مقابله با نفوذ منطقه ای ایران قربانی نکند.
افق روابط ترکیه و عربستان سعودی
از آنچه گذشت، می توان نتیجه گرفت، به همان اندازه که عوامل همگرایی و
نزدیکی میان عربستان و ترکیه وجود دارد، به همان میزان عوامل واگرایی و
تعارض و حتی تقابل نیز میان این دو کشور موجود است.
به همین دلیل پیش بینی می شود، روابط ترکیه و عربستان در تمام پرونده ها و قضایای منطقه ای به صورت همکاری مرحله ای و جستجو برای یافتن متحدی قدرتمند، با حفظ منافع و اهداف مورد نظر و عدم چشم پوشی از آنها به خاطر طرف مقابل در تمام پرونده ها ادامه یابد.
در چنین حالتی نزدیکی بیش از حد و یا اختلاف و تعارض بین دو کشور در برهه زمانی خاص، حالتی عارض و گذرا دارد و نمی تواند، شکل غالب بر روابط دو کشور باشد.