توضیح آنکه گاهى افراد جامعه با یک سلسله نیاز و گرفتارى ها مواجه مى شوند که برحسب ظاهر امکان برطرف نمودن آنها از طریق اسباب عادى میسّر نیست، یا حداقل بسیار مشکل است؛ در چنین مواردى به جاى ناامید شدن و زانوى غم در بغل گرفتن، از ناحیه پیامبر اکرم صل الله علیه و آله و ائمه اطهارعلیهم السلام توصیه شده است که از امورى نظیر دعا و توسل که در جاى خود اثبات شده است که هر یک از آنها اگر مؤثّرتر از اسباب و علل عادى نباشند کمتر از آنها نیستند- کمک گرفته شود. آنگاه براى خود توسّل، شیوه هاى مختلفى بیان شده است که از جمله آنها نوشتن عریضه است.
عریضه گاهى خطاب به خداوند تبارک و تعالى نوشته مى شود و در آن فرد نیازمند ضمن اشاره به مشکل و حاجت مورد نظر خود به مقام و منزلت یکى از معصومین (علیه السلام) یا همه آنها در پیشگاه خداوند متوسل مى شود؛ و یا اینکه عریضه مستقیماً به معصوم (علیه السلام) نوشته مى شود تا او بواسطه قرب و ارج و منزلتى که در نزد خداوند متعال دارد از او برآورده شدن یا برطرف گشتن آن حاجت و مشکل را درخواست نماید؛ و یا اینکه خود معصوم (علیه السلام) بواسطه ولایت و قدرتى که از ناحیه پروردگار عالم به او اعطا شده است، به اذن خداوند مهربان این نیاز و گرفتارى را برطرف سازد.
بدیهى است که هیچیک از این امور با قیودى که به آنها ذکر شد به امورى نظیر شرک و بتپرستى و… منتهى نمى شوند. آنچه در این مبحث مورد نظر ماست عریضه نویسی خدمت امام زمان عجل الله تعالی فرجه است. مرحوم محدّث قمى در کتاب «منتهى الآمال» به نقل از «تحفة الزائر» علامه مجلسى و «مفاتیح النجاة» سبزوارى مى نویسد: هر کس حاجتى دارد، آنچه را که ذکر مى شود در یک قطعه کاغذى بنویسد و… (ادامه بحث را می توانید در مفاتیح الجنان ببینید)
یکى از راه هاى توسل به امام زمان علیه السلام نوشتن عریضه براى آن حضرت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است توسلی که اصل آن از مستحبات در منابع دینی است. عریضه نویسی از سیره‌های بزرگان بوده آثار و برکات شگفت‌انگیزی از آن ذکر شده‌است.
طریقه آن چنین است که: فرد نامه اى خطاب به امام زمان علیه السلام با قواعدی که در کتب ادعیه معتبر درج شده مى نویسد و پس از نوشتن درخواست خود آن را در چاه ، آب جارى یا ضریح ائمه علیهم السلام می اندازد. نکته مهم اینکه این درخواست فقط شکل توسل داشته و امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف به عنوان واسط برای استجابت دعا مد نظر است. وگرنه لازم به ذکر نیست که طبق مفاهیم شیعی، به جز خداوند متعال کسی قاضی الحاجات نیست و اصولا عریضه نویسی چیزی غیر از دعا نیست.
عریضه نویسی در ادیان و ملل جهان:
ایران: با بررسی اداب و اخلاق ادیان مختلف، موارد قابل توجهی از رفتارهای مشابه عریضه نویسی دیده می شود. قبل از آن باید گفته شود که در ایران عریضه نویسی مختص به مسجد جمکران نیست و در مساجد کهن ایرانی موارد دقیقا این چنینی وجود دارد. که نویسنده خود به دو مورد در مساجد اصفهان و دیگری در کرمان برخورد کرده است.
خارج از ایران:
در میان مردم هندوستان و پاکستان و بنگلادش شب نیمه شعبان به شب برات شهرت دارد و مردم پاکستان علاوه بر آداب مختلف، آن شب برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه عریضه نوشته و در دریا می اندازند.
غیر مسلمانان:
مهمترین و قابل توجه ترین مورد، عریضه نویسی یهودیان در پای دیوار ندبه است. دیوار ندبه از مقدس ترین اماکن مذهبی یهودیان و در کنار مسجد الاقصی و قدس شریف قرار دارد. طبق آیین یهودی، آنها نامه های خود را با مضون دعا و درخواست خطاب به خدا نوشته و با آرزوی اجابت، آن را در شیارهای این دیوار قرار می دهند. در این باره دو نکته بسیار جالب توجه است:
اول آن که مسئولین این مرکز وب سایتی را تجهیز کرده اند که یهودیان عریضه های خود را از سراسر جهان به آن جا ارسال داشته و مسئولین به جای آنها عریضه ها را طبق آداب خودشان در شیارهای دیوار ندبه قرار می دهند.
نکته جالب تر آن که بزرگترین سیاست مداران دنیا (حتی مسیحی) به پای دیوار ندبه رفته و آنجا به سبک عریضه، حاجات شان را از خدا طلب کرده اند!
نوع دیگر عریضه نویسی که اطلاعات کمی از آن موجود است در قلعه های قدیمی اروپا به چشم می خورد و آن را “چاه آرزو” می نامند.
واقعیت عریضه نویسی چیست؟
اگر بخواهیم برداشت درستی از عریضه نویسی داشته باشیم اول باید درک صحیحی از دعا پیدا کنیم و بعد مفهوم اصیل “توسل” برایمان قابل فهم باشد. هر چند شرح کامل آن نیاز به کارشناسان خبره حوزه دارد ولی در حد اولیه باید گفت: دعا یک امر فطری و ذاتی بین بشریت است، انسان دارای هر دین و آیینی که باشد ناخوداگاه در وقتی که مضطر و نگران و بی پناه می شود دست به دعا بر می دارد و از قدرت مطلق و بی پایان هستی مدد می خواهد. خوب حال اگر این دعا به جای شفاهی، شکل مکتوب بگیرد جای تعجب نیست و نباید تصور کرد اتفاق خاصی افتاده است.
آیا دعایی که فرد به شکل شفاهی به محضر خدا می‌گوید نمی تواند آن را مکتوب کرده و به پیشگاه خداوند عرضه بدارد؟ از طرف دیگر باید به این نکته توجه داشت که در اسلام و بخصوص شیعه برای کوچکترین و معمولی ترین رفتارها، آدابی تعریف شده، پس تعریف و آدابی زیبا و ارزشمند برای این امر نیز بدیهی است.
منتقدان و مخالفان چاه عریضه
آنچه به نظر می رسد مخالفت با عریضه و چاه از طرف چند گروه صورت می گیرد:
الف- آنهایی که به کل با تشیّع، فرهنگ توسل یا امام عصر ارواحنافداه خصومت دارند.
ب- شیعیانی که درک درستی از توسل نداشته و با تفکرات نزدیک به وهابیت یا حتی سکولار به امور می نگرند.
ج- آنهایی که به طور خاص مسجد مقدس جمکران را قبول ندارند.
د- گروهی که تاکید و یا گسترش چاه عریضه به عنوان امری مقدس را نادرست می دانند یا اشکالات حوزوی بر آن دارند.
برای پاسخ به اعتراض و اشکال افراد به نکات زیر باید توجه داشت:
خیلی از شبهاتی که به عریضه وارد می شود ریشه در عدم درک صحیح از دعا و آداب آن دارد. بعضی با شعار “هیچ آدابی مجو” هر گونه آداب ادعیه – که در اسلام، یا سیره بزرگان دین برای تسریع در اجابت دعا عنوان شده- را قبول ندارند. یا گروهی جاهلانه یا عامدانه اصل مفهوم توسل را زیر سوال می برند که شرح آن مجال دیگری می طلبد.
در قواعد دینی، برای مستحبات، ریزبینی و دقتی که برای احکام فقهی واجب در نظر گرفته می شود، لازم نیست و حداقل می توان به نیت رجاء آن را انجام داد و ثواب آن برای فرد منظور می شود. شرح آن از حوصله بحث خارج است.
اما موضوعی که در این زمینه وجود دارد این است که نباید به هر موضوع بیش از آنچه که هست، ارزش داده شود. هر آداب و مستحبات و اعمالی در حد خود و در جایگاه خود و در کنار دیگر اعمال و در ترکیب مناسب ارزشمند است و اگر در آن افراط و تفریط شود، نظام تعریف شده بی ارزش و گاهی ضدارزش است. نگاه نامتناسب و کاریکاتوری، رفتاری شینطنت آمیز، غیرعلمی و طبیعتا مردود است. یعنی در همین مبحث، عریضه و چاه عریضه را بیش از اندازه بزرگ جلوه دادن برای تحت تاثیر دادن بقیه امور مهمتر، یا از سوی دشمنان آگاه است یا دوستان جاهل و مغرض!
وقتی مطلب قابل تامل تر می شود که این اصرار بر تخریب جبهه مشترکی از طیف هایی با ظاهر فکری متضاد ایجاد می کند. طبق آمار ارائه شده از سوی روابط عمومی مسجد مقدس جمکران، در سال ۸۴ تا ۸۶ بیش از ۹۰ صاحب رسانه از ۵۰ کشور جهان برای تهیه خبر به مسجد جمکران آمده اند. از نکات قابل تامل این که اکثر آنها به جای توصیف تاریخچه یا توصیف جمکران امروز، بیشترین تلاش شان در بزرگنمایی چاه عریضه و نگاه کاریکاتوری و نامتناسب به چاه بوده و به منظور تحت‌الاشعاع قرار دادن جایگاه و عظمت این مکان مقدّس به توصیف غیرعلمی و به دور از انصاف از چاه بسنده کرده اند. از طرف دیگر همین موضع از طرف شبکه های ماهواره ای ضد انقلاب خارج از کشور مرتب تاکید می شود و تا آنجا پیش می رود که در داخل، خوراکی برای روشن فکرنماها باشد.
هر چند که چه در نشریات و منشورات مسجد به طور واضح به غیرمقدس بودن چاه عریضه اشاره شده و حتی در تابلوها و بنرهای اطراف چاه عریضه به این نکته تاکید شده است که این چاه فاقد قداست و خصوصیت خاصی است، با جایگاه و شان مسجد جمکران ارتباطی ندارد و یک چاه عریضه معمولی است. ولی باز تاکید ژورنالیستی افرادی روی موضوع، هدفی جز شبهه به اصل مسجد و مخدوش کردن این پایگاه عظیم تشیّع ندارد.
درصد کمی از زائران و نمازگزاران میلیونی مسجد مقدس جمکران به چاه جمکران سری می زنند. بیشتر آنان که اولین بار به این مکان می آیند شاید از سر کنجکاوی به چاه سری بزنند. (فضای فیزیکی کوچک چاه خود موید این است). آنان که تجربه شبهای چهارشنبه یا مناسبت های خاص جمکران را داشته باشند می دانند که حتی حضور درصدی از آن حجم عظیم جمعیت بر سر چاه غیرممکن است. زائران بیشترین توجه و اصل تلاش خود را برای به جا آوردن اعمال مسجد مبذول داشته و یا در حال استفاده از مراسم فرهنگی دیده می شوند.
آنچه به نظر می رسد اولین کسی که بحث چاه را اینگونه مطرح کرد «عبدالکریم سروش» بود. وی در یک سخنرانی در سال ۸۴ در پاریس به این موضوع پرداخت و آن را مورد هجمه ای غیرعلمی و ژورنالیستی قرار داد.
یکی از مهمترین دلایلی که نگاه ها را به چاه جمکران معطوف کرد شایعه حضور نماینده محمود احمدی نژاد، رییس جمهور وقت بر سر چاه و انداختن میثاق هیات دولت با امام زمان (عج) بود. خبری که هیچ مستندی نداشت و بارها تکذیب شد. و یکی از عواملی که اخیرا بحث چاه عریضه را دوباره بر سر زبان ها انداخت سوال خبرنگار از مسئول فرهنگی مسجد در این باره بود.
برای آنان که به واقع به دنبال حقیقت هستند دقت در منابع ادعیه معتبر (همچون مفاتیح الجنان) و مصداق‌های عینی و رفتار و منش بزرگان شیعه، نمونه‌های توسل علما از طریق عریضه‌نویسی و قرار دادن آن در چاه یا ضریح اهل بیت علیهم السلام بسیاری از شبهات موجود در این زمینه را از بین می‌برد. یا حداقل می توان به دقت به شرح قواعد عریضه نویسی و مفهوم و ترجمه دعای همراه با آن توجه کرد که حاوی مضامین توحیدی و توسلی بسیار زیباست و بسیاری از شبهات را خود به خود برطرف می کند.
هر چند که مردم علاقه مند به مسجد جمکران از مسئولان مسجد انتظار داشتند زودتر از این به شبهات دشمنان و نگرانی دوستان پاسخ دهند ولی احتمال دارد به جهات مصالح بزرگتری که از دید افراد-که اجرای کار را به عهده ندارند- دور است یا این که پرهیز از بزرگنمایی بحث چاه و موضوعات جنبی از وارد شدن به این بحث خود داری کرده اند.
ولی باز همین حرکت (انتشار سند و مطلبی در ارتباط با چاه عریضه) نیز درخور تقدیر بوده که ان شاء الله با ادله مناسب در جهت رفع شبهات قدم بردارند.